گفت و گو با دکتر رامین فاضل، “مدیرعامل شرکت لیوژن فارمد”

برای آشنایی بیشتر با شرکت لیوژن فارمد با دکتر رامین فاضل، مدیر عامل این شرکت به گفت و گو نشسته ایم:
شرکت لیوژن چگونه شکل گرفت؟
شرکت لیوژن با نام نانو فناوران دارویی نانو سینا از سال ۸۴ شروع به کار کرد؛ ابتدای امر بیشتر تمرکز شرکت روی بحث تشخیص سرطان از خون و استفاده از روش های غیر تهاجمی بود. مدتی در این زمینه فعالیت کردند سپس با موسسه فِران هوفر(Fraunhofer) آلمان، ارتباط خیلی خوبی شکل گرفت ولی من فکر می کنم شاید یه مقدار سرعت علم نادیده گرفته شده بود. در آن سالها هنوز علم اونقدر به توانایی نرسیده بود که ما بتوانیم از روی خون، سرطانها را تشخیص دهیم؛ این موضوع اخیرا اتفاق افتاده که مجموعه ای از مارکرها یا نشانگرهای پروتئینی به علاوه نشانگرهای آن،  با استفاده از اطلاعات و مواردی که از روی دی ان ای یا ژنوم فرد به دست می آید، می تواند (در یک استیج ابتدایی)  نشان دهد که فرد سرطان دارد یا خیر؟
این کار به شکست انجامید و در نهایت شرکت در یک دروه ی زمانی تا سال ۱۳۹۴ حال خوبی نداشت. که مجددا در یک حوزه ی دیگری که کنترل کیفی فراورده های دارویی نوترکیب یا به صورت کلی تر، کنترل کیفی در حوزه زیست فناوری بود ورود کردیم. که باعث شد شرکت یک جان دوباره بگیرد.
سال ۹۴ تا ۹۶ بیشتر درگیر بحث تحقیق و توسعه بودیم. تقریبا اواخر سال ۹۶ اوضاع شرکت بهتر شد. ما توانستیم یک سری پکیج هایی که صرفا توسط شرکت های خارجی ارایه می شد را بومی سازی کنیم و با قیمت خیلی پایینتر، سرعت خیلی بالاتر و با کیفیتی قابل مقایسه، توانستیم اینها را راه اندازی کنیم. همینطور در حوزه ی کنترل کیفی برای تولید کیت هایی که در این حوزه مورد مصرف قرار می گیرند هم فعالیت کردیم؛ توانستیم مجموعه ای از کیت هایی را در حوزه ی کنترل کیفیت فراوده های دارویی نوترکیب راه اندازی کنیم و خدارو شکر کارمان رونق گرفت. می توانم بگویم سال ۹۷ سال خوبی بود و همینطور در سال ۹۸ هم استارت خوبی زدیم. اگرچه در کنار این جریانات، خیلی ها حمایت کردند. یکی از این مجموعه ها انجمن خیرین توسعه علم و فناوری ایرانیان بود که از ابتدای امر حمایت کرد و حتی شکستی که شرکت در سالهای گذشته خورد در اعتماد و اعتقادی که این مجموعه به شرکت داشت بی تاثیر بود. همینطور آقای دکتر مهبودی که احساس کردند جای این مسئله در کشور خالی است، ایشان هم خیلی حمایت کردند و این باعث شد که الان به جایگاه خیلی خوبی رسیدیم. البته ما تازه الان از lag phase بیرون اومدیم و تقریبا به مرحله ای رسیدیم که بتوانیم با شتاب، کار را توسعه دهیم. چون جای این موضوع در کشور خیلی خالی است. ما در این حوزه بزرگ شدیم ولی در کلِ حوزه زیست فناوری یک مقدار کاریکاتوری بزرگ شدیم و برخی قسمت ها هنوز کوچک مانده. یک جایی می خواندم در مورد این که وقتی که حجم زیادی از واردات در کشور اتفاق می‌افتد مسئولین فکر می کنند که چه تعداد بندر بزنند و سیستم را چگونه طراحی کنند. وقتی حجم بالایی کالا وارد کشور می شود، متوجه می‌شوند که به این فکر نکرده اند که چگونه این کالاها را پخش کنند. شبکه ریلی منظم و حمل و نقل منسجم نداریم؛ در حوزه زیست فناوری هم مشابه همین است ما در حوزه دارو، خیلی خوب پیشرفت کرده ایم واقعاً حرف اول را در منطقه می زنیم. از خیلی از کشورها جلوتر هستیم ولی در حوزه کنترل کیفیت و اینکه چه چیزی خوب است؟ یا در حوزه مراجع نظارتی خیلی قوی نبودیم، ما امیدواریم که بتوانیم این گپ را پر کنیم.
شرکت چه محصولات و خدماتی ارایه می کند؟
ما به صورت کلی رسالت خودمون رو این میدانیم که با تکیه بر دانش بومی که داریم و همینطور ارتباطات بین المللی که می‌توانیم شکل دهیم هر گونه خدمات مختلف در حوزه زیست فناوری (یعنی ژن – سلول – پروتئین و ویروس) را یا راه اندازی کنیم یا در شکل گیری و راه اندازی آن کمک کنیم.
به صورت کلی اگر بخواهیم تقسیم بندی کنیم اصل کار ما پکیج های کنترل کیفیت داروها می باشد (از جمله مشخصه یابی بانک های سلولی). در واقع یک شرکت دارویی در حوزه زیست فناوری چون از سلولها برای تولید دارو استفاده می کند (یعنی متضاد روش های شیمیایی که صرفاً یک سری روش های شیمیایی برای تولید دارو دارید)؛ برای تولید یک داروی ضد سرطان در حوزه بیوتکنولوژی بایستی از سلول هایی استفاده کنید که آنها بانکِ مادر یا بانک اصلی یا بانک سلولی می شوند که از طریق آنها دارو تولید می شود. این بانک سلولی بایستی از لحاظ مختلفی مورد آزمون قرار بگیرد مثلا اینکه این بانک سلولی به ویروس ها و میکروب ها آلوده نباشد و همینطور آن ژن مسئولِ تولید کننده دارو (چون ژن ها هستند که دستورات لازم برای تولید یک سری مواد را صادر می کنند) از بین نرود و پایداری خاصی داشته باشد. ما مجموعه آزمونی داریم که این پکیج را شامل می شود که عنوانش مشخصه یابی بانکهای سلولی یا Cell Bank Characterization  است.
یک بحث دیگر بحث Viral Clearance Study است. در پروسه تولید دارو چون از سلول استفاده می‌شود و هر سلول میزبان یک سری از ویروس ها می باشد (مثلاً سلول‌های انسانی میزبان ویروسهای انسانی هستند. سلول های موشی که بیشتر در حوزه دارو استفاده می شوند میزبان ویروسهای موشی هستند.) احیانا اگر این سلول ها آلوده بشوند فرایند تولید آن شرکت دارویی بایستی از لحاظ حذف ویروس یا غیر فعال سازی ویروسی آنقدر قوی باشد که آن ویروس احتمالی را هم بتواند حذف کند. ما این را در شرکت، مدل سازی می کنیم سپس قبل از هر فرایندی که فکر می کنیم این حذف یا غیرفعال سازی، ویروس را ایجاد می کند، ویروس‌ها را دستی و به صورت مصنوعی تزریق می کنیم بعد چک میکنیم که این حذف یا غیر فعال سازی ویروس رخ داده یا خیر؟ با یک سری استانداردها و پروتکل ها اثبات می شود که این پروسه تولید دارو یا بهتر بگویم پالایش دارو آنقدر مطمئن و قوی هست که ویروس ها را حذف و غیر فعال کند یا نه؟ و اگر احیاناً یک روزی ویروس سیستم را آلوده کرد، در نهایت در ویال های دارویی ما ویروسی نداشته باشیم که به مریض تزریق شود. این یکی دیگر از کارهایی است که ما توانستیم بومی سازی کنیم. تا قبل از این، همه نمونه ها به خارج از کشور (شرکتهای اروپایی) ارسال می‌شد. هرکدام از این پکیج ها حدود ۱۰۰ هزار یورو هزینه در بر داشت. از تقریباً یک سال گذشته ما توانستیم این موضوع را بومی سازی کنیم. سازمان غذا و دارو در این زمینه به ما خیلی کمک کرد و همکاری داشت البته ما نیز خیلی پیگیری کردیم و سماجت به خرج دادیم که با ما همکاری کنند. بعد از آن دیگر صرفاً از طریق ما این کار صورت می گیرد و خوشبختانه دیگر لازم نیست ارز از کشور خارج شود. پس یک محصول یا خدمت ما پکیج های کنترل کیفیت دارو می باشد. یک بحث دیگر ما بحث تولید کیت های کنترل کیفیت دارو ها می باشد. ما در این حوزه نیز فعال بوده و مجموعه ای از کیت ها را تولید می کنیم که ناخالصی ها را در تولید فرآورده‌های دارویی چک و کمی سنجی کند. هر کدام از اینها در راهنماهای بین‌المللی یک مقادیر مشخصی دارند و بایستی از یک حدی کمتر باشند. خود سازمان غذا و دارو و همینطور شرکت‌های فعال در این حوزه این کیت ها را از ما تهیه می کنند.
موارد فوق تولیدات ما بود، در کنار اینها یک سری خدمات بین المللی برای پژوهشگرهایی که دسترسی به این گونه خدمات ندارند یا مواردی که دستگاه های مربوطه به واسطه تحریم در ایران وجود ندارد داریم. در حوزه طیف سنجی جرمی و همینطور حوزه ان جی اس توانستیم خدماتی را با یک کانال بین المللی راه اندازی کنیم که این هم در شرایط فعلی گره گشاست. در حوزه طیف سنجی جرمی تنها شرکتی هستیم که این خدمات را در ایران ارائه می‌کنیم. این خدمات بسیار مورد نیاز است و از ما نیز انرژی فراوانی می گیرد چون هر روز چالش جدی داریم. یک روز برای انتقال نمونه به خارج از کشور و یک روز برای انتقالات مالی چالش هایی داریم ولی خدا را شکر رو به جلو هستیم.
در کنار اینها با توجه به رسالتی که داریم در هر زمینه ای و به هر طریقی که بتوانیم به یک شرکتی یا پژوهشگری یا موسسه ای کمک می کنیم. خدمات مختلفی برای آنها داریم از اجاره دستگاه گرفته تا اجاره فضا تا بر پایی یک سری آزمون های خرد. بیشتر هدف ما در این قسمت حمایت است زیرا اصلا صرفه اقتصادی ندارد که دستگاه یا فضا را اجاره بدهیم ولی دوست داریم از افراد یا مجموعه هایی که شاید در حال حاضر توان مالی کافی ندارند که تجهیزات مناسب یا فضای مناسب داشته باشند حمایتی داشته باشیم. از شرکت‌های دانش‌بنیان نیز حمایت می‌کنیم. در حال حاضر با یک شرکت در حوزه سلول درمانی و یک شرکت که در حوزه فعالیتهای ژنومیکس فعالیت می کند همکاری می‌کنیم.
انشالله به زودی به عنوان شتاب دهنده تخصصی در این حوزه از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری معرفی خواهیم شد. ما در حال حاضر بی نهایت مراجعه‌کننده دانشجویی داریم که علاقه مندند در این حوزه فعالیت کنند. خود ما یک سری پروژه تعریف کردیم که بتوانیم اینها را آموزش بدهیم، با فضای صنعت آشنا کنیم، این انرژی و فکری که این دوستان دارند را جهت دهی کنیم و من نسبت به این مسئله خیلی امیدوارم و این موضوع شاید بتواند آینده لیوژن را متحول کند.
رشد فروش شرکت در سالهای گذشته به چه میزان بوده است؟
بیشترین حجم فعالیت شرکت تا قبل از سال ۹۵ به صورت تحقیق و توسعه بوده است، فروش شرکت در سال ۹۵ نسبت به ۹۳ تقریبا هفت برابر و در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۵ چهار برابر افزایش داشته است.
هم چنین برآورد ما برای فروش سال ۱۴۰۰، افزایش هشت برابری نسبت به سال ۹۷ است.
آیا تحریم های اخیر تاثیر مثبتی روی کار شما داشته است؟
اگر بخواهیم واقع گرایانه صحبت کنیم تحریم ها موضوع مثبتی نیست؛ اگرچه خیلی مواقع باعث ایجاد فرصت می شود. تحریم ها (مشخصاً افزایش نرخ ارز) روی مجموعه ما اثر مثبت گذاشت. می گویند وقتی ارز گران می شود فروش داخلی رونق می‌گیرد یا صادرات افزایش پیدا می‌کند؛ این کاملا واقعیت دارد زیرا کیت تولیدی ما قبل از تحریمها یا افزایش نرخ ارز، اولاً به راحتی واردات آن صورت میگرفت، ثانیا اختلاف قیمت کیت داخلی و خارجی تقریبا ۳۰ درصد بود ولی الان تقریباً ۶۵% است؛ ضمن اینکه واردات و تامین کیت خارجی به راحتی صورت نمی پذیرد. همچنین برای استفاده از خدمات خارجی به خصوص در ایران یک عدم اطمینانی برای استفاده کننده به دنبال دارد زیرا به دلیل شرایط کشور در حال حاضر امکان توقف ارائه خدمات وجود دارد. نهایتاً شرکت خارجی واریزی شما را برمی گرداند یا جریمه پرداخت می کند، ولی مهم ترین موضوع این است که کار انجام  نمی شود؛ مسئله مالی در اولویت دوم است. این شرایط خیلی کمک کرد که ما سریع تر پکیجها را راه اندازی کنیم و همینطور برنامه های دیگری برای تولید یکسری کیتها را در نظر بگیریم. با توجه به این که کیت خارجی مشابه در بازار اصلا وجود ندارند یا اگر وجود داشته باشد قیمت بسیار بالایی دارد، بسیاری از شرکت ها امکان تهیه آن را  ندارند.
در خیلی از حوزه ها بحث تحریم فرصت ایجاد می کند ولی جنبه منفی آن این است که دست ما را برای ارتباطات بین المللی می بندد؛ زیرا در حوزه Hi-tech، ما نیاز داریم به منظور انتقال تکنولوژی و کسب تجربه ارتباط موثری با بقیه کشورها، خصوصا آنهایی که از لحاظ تکنولوژی از ما جلوتر هستند و همینطور کشور هایی که از ما عقب تر هستند برقرار کنیم. هم چنین خیلی وقت ها در تامین مواد اولیه به مشکل می خوریم چون در یک بازه ی زمانی زیادی تحریم هستیم و در این وضعیت شرکت های پخش غیرمعتبر یا افراد واسطه ورود می کنند. بحث عدم اطمینان در کیفیت مواد اولیه به وجود می آید؛ چرا که در برخی مواقع تقلب صورت می گیرد. اینها نقاط منفی تحریم ها می باشد لذا اگر امکان پذیر بود که تحریم باشد ولی تبادلات مالی به راحتی صورت گرفته و ارتباط با افراد خارج از کشور میسر باشد خیلی شرایط بهتر می شد.
اما مطلب مهم این است که بالاخره یک روز تحریم ها برداشته می شود. یک روز دوباره این مسیر باز می شود، این درس را از الان بگیریم که بعداً که مسیر باز شد دوباره فکر نکنیم مرغ همسایه غاز است و هر چیزی که از آن طرف بیاید وارد کنیم و کمر شرکت‌های داخلی را بشکنیم. تولیدات داخلی را حمایت کنیم. شاید مدل کشور چین یک مدل خیلی جالبی بوده است که به صورت نامحسوس با ارسال نخبگان خود به کل دنیا و برگشت آنها به کشور چین و کار کردن در این زمینه و همچنین باز کردن درهای کشور به روی سرمایه گذاران خارجی توانست اقتصادش را شکوفا کند.
مجوزها و استانداردهای اخذ شده در سطح ملی و بین المللی که کسب نموده اید را نام ببرید؟
از مجوز های داخلی ایزو ۲۰۱۵-۹۰۰۱ را دریافت کردیم و بعد از آن برای جی ال پی اقدام کردیم که انشالله این مجوز را نیز به زودی دریافت خواهیم کرد. مجوز دانش بنیان را نیز دریافت کرده ایم. امسال قصد داریم ایزو ۱۳۴۸۵ را اخذ کنیم که به کار ما خیلی کمک می‌کند، بعد از آن قصد داریم جی ال پی و ایزو بین المللی را دریافت کنیم.
برنامه های شرکت برای صادرات خدمات و محصولات چیست؟
امسال و سالهای گذشته تمرکز شرکت بیشتر بر راه اندازی پکیج هایی که کشور به آنها نیاز دارد بوده است. از اواخر سال آینده برنامه جدی برای صادرات داریم اما در حال حاضر هم جسته و گریخته درخواست‌هایی از هند یا برخی کشورهای اروپایی برای ارسال کیت داشته ایم و برای آنها کیت ارسال کرده ایم. این نشان می دهد که در کشورهای خارجی نیز می توانیم حجم بازار مناسبی داشته باشیم، با توجه به اینکه نسبت به نمونه ی خارجی قیمت تمام شده ما خیلی پایین تر بوده و همچنین کیفیت قابل قبولی ارائه می دهیم. برای مثال در رده های سلولی ما کیت هایی را تولید می‌کنیم که در دنیا تولید کننده ندارد، چون نیاز آن از طرف شرکت‌های داخلی بوده است. برای مثال میکروب تولید کننده بوتاکس (کلستریدیوم بوتولینوم) که برای آن کیت طراحی کرده ایم. نمونه این کیت در دنیا وجود ندارد، یا دیگر رده های سلولی که تخصصی می شود و من خیلی ذکر نمی کنم. ولی در کل به نظر من اگر شرکت دانش بنیان برنامه صادرات نداشته باشد حتماً یک جایی با شکست مواجه می شود. اگر می خواهیم به عنوان یک شرکت دانش بنیان یک محصول با کیفیت تولید کنیم حتماً و حتماً بایستی دیدگاه صادراتی داشته باشیم. اگر فقط دیدگاه تامین داخل کشور را داشته باشیم هیچ گاه موفق نخواهیم شد و قطعاً یک جایی به اشباع خواهیم رسید. یا یک تولیدکننده ایرانی با تجربیاتی که از کار شما کسب کرده است می آید و یک کالای با کیفیت تر از شما تولید می کند. این باعث می‌شود که شما بازار خودت را از دست بدهی. حتماً برای موفقیت بایستی دیدگاه صادرات داشته باشیم و انشاالله از سالهای بعد حتماً استارت آن می خورد. اولین کاری که می کنیم صادرات به کشورهای منطقه است. ما دنبال این هستیم که مجوز بین المللی جی ال پی اروپا را بگیریم که این موضوع دست ما را برای صادرات خدمات یا محصولات بسیار باز می کند.
مهمترین برنامه های شرکت برای ۵ تا ۱۰ سال آینده چیست؟
برنامه های شرکت برای ۵ سال آینده تولید اکثر کیت های با فناوری بالا است که در ایران جای خالی آنها احساس می شود. این موضوع مهمترین کارهای ما خواهد بود که باعث رونق بیشتر سیستم ما خواهد شد. بحث دیگر بحث شتاب دهنده است که من خیلی دوست دارم به دانش شکل گرفته در دانشگاه بُعد اقتصادی دهیم این خیلی مسئله مهمی است. خیلی آدم ها هستند که خیلی چیزها خارج از ایران یاد گرفتند آمدند داخل کشور ولی نمی داند به چه طریق آنها را تجاری سازی کنند، یا به چه طریق صنعتی کنند.
بحث دیگر ما ایجاد Market place است. با توجه به اینکه حوزه آی تی جذابیتی برای همه کسب و کارهای حوزه دانش بنیان کرده و تا ۱۰ سال آینده حوزه هوش مصنوعی این جذابیت را خواهد داشت، علاقه داریم مارکت‌پِلیسی را ایجاد کنیم که تمام خدمات در حوزه زیست فناوری را به هم لینک کرده و بتوانیم با سرعت زمان و کیفیت بالاتر، خدمات و محصولاتمان را ارائه کنیم. بیشتر دیدگاه ما این است که کمک کنیم شرکت هایی که عضو این مارکت پلیس می شوند روش های انجام آزمون شان استاندارد سازی شود.
هم چنین من خیلی علاقه دارم در سرتاسر ایران بتوانیم شعبات مختلفی داشته باشیم و از تهران تمرکززدایی کنیم. چون به نظرم انرژی زیادی در شهرستان ها وجود دارد که در حال حاضر این انرژی به بیراهه می رود و یا اصلاً تخلیه نمی شود.
به نظر شما حضور شرکت شما در پارک علم و فناوری ایرانیان چه مزایایی خواهد داشت؟
در بحث عضویت در پارک علم و فناوری ایرانیان، اگر بخواهیم منطقی نگاه کنیم مزایای اقتصادی متعددی برای شرکت خواهد داشت؛ یکسری مزیتها و معافیت ها که بیمه و مالیات، دریافت وام ها و … اصلی‌ترین آنها هستند. این مزایای اقتصادی یک طرف قضیه است، منتها نکته ای که پارک ها می توانند داشته باشند مثل چیزی است که در مدرسه های خاص مثل تیزهوشان وجود دارد.
جوی در این مدرسه ها وجود دارد که اگر شما حتی شاگرد تنبل مدرسه تیزهوشان هم‌ باشی، خود به خود شاگرد اول مدرسه بیرونی خواهی بود. بحث امکانات و سیستم مدرسه و موارد اینچنینی نیست، این موارد در خیلی از مدارس غیر انتفاعی قوی تر و بهتر است.
در بحث پارک علم و فناوری هم همینطور است. میشود گفت، مدرسه ی تیزهوشان شرکت‌ هاست. وقتی در حوزه هایتک در کنار مجموعه ‌های قوی‌ترِ دیگر یا در زیر چتر پارک که یک سری توانمندسازی هایی در حوزه های مختلف (مثلا مدیریت کسب و کار، منابع انسانی مارکتینگ و …)  را آموزش می دهند فعالیت می‌کنید، اگر شاگرد تنبل این دسته هم باشد شاگرد زرنگ شرکت های بیرونی که در این فضا نیستند خواهید شد. به همین دلیل، بحث مهم پارک، قوی تر شدن شرکت ما و دیده شدن شرکت ما خواهد بود. اینکه ما هم دیده شویم و در هر اتفاق مهمی که در کشور می‌افتد بتوانیم سهمی داشته باشیم این برای ما خیلی اهمیت دارد و به نظر من این بزرگترین آورده پارک است که یک محیط سالمی را فراهم می کند که باعث میشود شرکت‌ها رشد پیدا کنند.
انتظار شما از دولت و مسئولین چیست؟
ما در کشور قانون زیاد داریم (برای شرکت های دانش بنیان قانون داریم برای پارکها قانون داریم و …) به نظرم مشکل ما نداشتن قانون نیست چون خیلی ها تصور می کنند هر اتفاقی می‌افتد دستور بگیریم و قانون مربوطه را عوض کنیم بزرگترین انتظاری که من دارم این است که همین قوانینی که وجود دارد به سرعت به صورت دقیق اجرایی شود. این بزرگترین نقطه ضعف ماست. ما برای هر چیزی قانون داریم ولی هیچ وقت مسیرها شفاف نیست، همان مسیر قانونی که تعریف شده در وقت اجرا به خوبی اجرا نمی شود یا به کندی ایجاد می شود. مثلاً در حوزه بیمه برای شرکت های دانش بنیان، فرا قانونی عمل کردن یا ضعف در اجرای قانون بزرگترین انتظار ماست که بر طرف شود و مسیر برای ما شفاف باشد.